Ankara Toplumsal Bilimler Üniversitesi Afrika Çalışmaları Anabilim Kolu Lideri Doç. Dr. Mürsel Bayram, Ruanda ile Kongo Demokratik Cumhuriyeti ortasında yaşanan krizin art planını AA Tahlil için kaleme aldı.
***
Ruanda ile Kongo Demokratik Cumhuriyeti (KDC) ortasında yaşanan krizin altında yatan sebepler demografik, etnopolitik ve ekonomik olmak üzere 3 kategoride özetlenebilir. Birinci olarak, iki komşu ülke ortasında coğrafik ve demografik bir asimetrinin olduğunu belirtmek gerekir. KDC toprakları 90 adet Ruanda’yı ihtiva edecek kadar geniştir ve KDC nüfusu Ruanda nüfusunun 8 katı kadardır. Ruanda’da hudutlu kaynaklara sahip küçük bir alanda ağır bir nüfusun varlığı, ülkeyi bir tıp hayat alanı (Lebensraum) arayışına itmektedir. Özellikle memleketler arası piyasalarda kahve fiyatlarının dalgalandığı devirlerde artan demografik baskı 1994’te ülkeyi soykırıma götüren faktörlerden biri olduğunu da hatırlamak gerekir.
Krizin tarihi art planı
Ruanda’daki nüfus baskısını hafifletecek birinci yer KDC’nin verimli doğu bölgesiydi. Hakikaten, 1994’te yaşanan soykırımın akabinde yaklaşık 2 milyon Hutu, KDC’nin Kivu bölgesine yerleşti. Tutsilere yönelik soykırımın faili olan Hutular KDC’deki mülteci kamplarında Ruanda’nın Kurtuluşu İçin Demokratik Güçler (FDLR) çatısı altında tekrar örgütlenme fırsatı buldu. Buna karşılık Tutsiler de Halkın Savunması için Ulusal Kongre (CNDP) çatısı altında örgütlendiler.
Kısacası, Ruanda’da bitmiş görünen Hutu-Tutsi hengamesi KDC’de kaldığı yerden devam etti. KDC ve Ruanda hükümetlerinin etnopolitik yaklaşımları da bu arbedeyi büyüttü. Doğu Kongo’daki Hutu milislerine Kinşasa’daki Mobutu Sese Seko rejiminin göz yumduğunu argüman eden Ruanda bahse bahis tehdidi bertaraf etme gerekçesiyle hudut ötesi harekat düzenledi. Bu harekat Angola, Burundi ve Uganda’nın da kendi çıkarları doğrultusunda müdahil olmasıyla 1996-1997 yılları ortasında yaşanan Birinci Kongo Savaşı’nı tetikledi ve 32 yıllık Mobutu iktidarının yıkılmasıyla neticelendi.
Ruanda’nın Kinşasa’da ve Doğu Kongo’da devam eden siyasi-askeri tesiri Mobutu’nun halefi Laurent-Désiré Kabila’yı rahatsız etti. Gerçekten Tutsileri hükümetten uzaklaştıran Kabila, Ruanda’nın Doğu Kongo’daki askeri nüfuzunu zayıflatmak için orada bulunan Hutu milislerin tekrar örgütlenmesine imkan tanıdı. Bunun üzerine Ruanda ordusu, KDC-Ruanda hudut çizgisinde inançlı bir bölge oluşturmak hedefiyle 1998’de bir kere daha Doğu Kongo’ya müdahale etti. Böylelikle 1998- 2003 yıllarında yaşanan İkinci Kongo Savaşı’nda Angola, Namibya ve Zimbabve takviyeli KDC ordusu ile Ruanda-Burundi-Uganda ittifakı karşı karşıya geldi. Savaş devam ederken Kabila suikaste kurban gitti. Amerikan Merkezi İstihbarat Teşkilatı (CIA) ile işbirliği halindeki Tutsi subayların ise bu suikastte dahlinin olduğu bedellendirilmektedir.
CNDP örgütü, 23 Mart 2009’da Laurent-Désiré Kabila’nın oğlu olan devrin Cumhurbaşkanı Joseph Kabila ve hükümetiyle barış mutabakatı imzaladı. Silah bırakmayı reddeden kimi Tutsiler, kelam konusu mutabakatın imzalandığı güne atıfla 23 Mart Hareketi’ni (M23) kurdular. Ruanda tarafından komuta edilen M23 örgütü 2012’de 1 milyon nüfuslu Goma kentini ele geçirecek kadar güçlendi. Bilahare kentten çıkarılan M23 milisleri 2022’de tekrar örgütlenince KDC idaresi özel askeri şirketlere yöneldi.
Güney Afrika menşeli Wazalendo kümesi ile birden fazla Bulgaristan, Belarus ve Gürcistan’dan gelen Agemira RDC şirketinin paralı askerleri Doğu Kongo’da Kinşasa ismine savaştı. Ayrıyeten, Asociatia RALF şirketinin topladığı Romanya vatandaşı 300 kadar eski asker ve polis Goma’da konuşlandı. KDC askerleri 100 dolar civarında maaş alırken yabancı paralı askerlerin 3 bin ila 8 bin dolar ortasında aylık fiyat almaları doğal olarak KDC ordusunun motivasyonunu düşürdü. Bundan güç alan M23 örgütü 2025 yılı başında yabancı paralı askerleri teslim alarak Goma’da denetimi ele geçirdi. M23 milislerinin kente girişi sırasındaki yansılara bakıldığında örgütün mahallî halktan kısmen takviye bulduğu anlaşılıyor.
Ekonomik sebepler
Doğu Kongo’daki isyan hareketlerini ve Kigali-Kinşasa tansiyonunu besleyen temel ekonomik motivasyon bölgedeki madencilik faaliyetleridir. KDC, elektronik aygıtların üretiminde kullanılan metaller ve ender toprak mineralleri bakımından çok zengindir. Şarj aygıtları ve elektrikli araçların bataryaları için hayati kıymet arz eden koltan madenlerinin yaklaşık yüzde 70’i KDC’de bulunuyor. Altın, elmas ve kobalt üzere değerli madenler açısından da varlıklı olan ülkede bu zenginliğin kayda paha bir kısmı Goma merkezli Kuzey Kivu vilayetinde ağırlaşıyor. Burada yasal ve yasadışı maden faaliyetlerinden elde edilen gelirin yüksek olması gerek lokal silahlı kümeleri gerekse de kaynak yoksulu komşu ülkeleri risk almaya teşvik ediyor. Hakikaten Kinşasa’ya nazaran Ruanda, isyancı hareketleri kullanarak Doğu Kongo’daki maden zenginliğini yağmalıyor. KDC’de çıkarılan altının yüzde 90’ı Ruanda’ya ve öteki komşu ülkelere kaçırılıp Birleşik Arap Emirlikleri’ne (BAE) ihraç ediliyor. KDC Maliye Bakanı Nicolas Kazadi, maden istikametinden yoksul olan Ruanda’nın son yıllarda milyarlarca dolar kıymetinde altın, kalay, tantal ve tungsten ihraç ettiğini, bunların KDC menşeli madenler olduğunu tabir etti. Ruanda ise KDC’nin bölgedeki otorite zafiyetine atıf yaparak “100’ü aşkın silahlı kümenin Kongo iktisadını yamyamlaştırmış olmasının sorumlusu biz değiliz” halinde karşılık verdi.
-Arabuluculuk için beklenen senaryolar neler?
Paul Kagame liderliğindeki Ruanda hem kendisinden 90 kat büyük KDC’yi hem de ona takviye veren Güney Afrika Cumhuriyeti’ni karşısına almış durumda. KDC ile Ruanda ortasında 2022’den beri Angola’nın başşehri Luanda’da devam eden barış görüşmelerinde şimdi önemli bir ilerleme kaydedilemezken geçtiğimiz günlerde Ankara‘da resmi temaslarda bulunan Kagame, Somali ile Etiyopya’yı bir ortaya getirmeyi başaran Türkiye’nin Ruanda ile KDC ortasındaki krizin tahlili için de faal bir rol üstlenebileceğini ima etti.
KDC Dışişleri Bakanlığı ise “Afrikalıların sorunlarına Afrikalıların tahlil bulması” gerektiğini belirterek Luanda Süreci’ne bağlı kaldıklarını vurguladı. Hasebiyle, Türkiye’nin arabuluculuğu konusunda KDC tarafı şimdi ikna olmuş değil. Kigali ve Kinşasa barışa ikna edilse dahi Doğu Kongo’daki egemenlik zafiyeti ve talan iktisadı çarçabuk bertaraf edilecek üzere görünmüyor.
[Doç. Dr. Mürsel Bayram, Ankara Toplumsal Bilimler Üniversitesi Afrika Çalışmaları Anabilim Kısmı Lideridir.]
*Makalelerdeki fikirler müellifine aittir ve Anadolu Ajansının editoryal siyasetini yansıtmayabilir.