Haber/Analiz: Zülfikar Doğan
(ANKARA) – Kahramanmaraş merkezli 6 Şubat 2023 zelzele felaketi 11 vilayette tesirli oldu ve Türkiye’yi derinden sarstı. 53 bin 537 can kaybının yanında yerle bir olan vilayetlerin tekrar ayağa kaldırılması, yaraların sarılması için herkesten fedakarlık istendi. Zelzelenin akabinde Mart 2023’te sarsıntı harcamaları için Kurumlar Vergisi mükelleflerine yüzde 5 ek vergi getirilirken, kamuoyunda ‘ Deprem Fonu’ olarak bilinen ‘Afet Yine İmar Fonu’ kuruldu. 2023 temmuzunda yeniden zelzeleye harcanmak üzere ek Motorlu Taşıtlar Vergisi (MTV) yanında çeşitli vergilerde artışa gidilerek bütçeye yaklaşık 100 milyar liralık ek kaynak sağlandı.
2 yıl geçti, vaat edilen konutların üçte biri teslim edilebildi
Cumhurbaşkanı Erdoğan zelzele felaketi sonrası 31 Mart 2023’te yaptığı açıklamada ‘319 bini bir yıl içinde olmak üzere toplam 650 bin konutun depremzede yurttaşlara teslim edileceğini’ vaat etmişti. Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nın resmi dataları iki yılda bu vaadin üçte birinden azının gerçekleştiğini gösteriyor. Bakanlık ve TOKİ sayılarına nazaran Ekim 2024 prestijiyle zelzele bölgesinde teslim edilen konut sayısı 101 bin 254 olurken 2024 sonunda 199 bin konutun teslimi hedefleniyor. 2025 yatırım programında yıl sonunda teslim edilecek konut sayısının 417 bine ulaşması öngörülüyor. Hasebiyle 2025 program amacı tutturulabilirse Erdoğan’ın 2023’te bir yılda teslimini vaat ettiği konut sayısına fakat üç yılda ulaşılacak. Elazığ, Van, İzmir sarsıntılarında 4-5 yıl geçtiği halde konutların hala kısmen tamamlanabildiği göz önünde tutulduğunda, 6 Şubat sarsıntısında vaat edilen toplam 650 bin konutun en optimist iddiayla 2029-2030’da teslim edilebileceği anlaşılıyor.
Depreme harcanması gereken paralar, buharlaşan milyarlar
2003’ten bu yana 20 yılda 700 bin dolayında konut üreten TOKİ’nin 6 Şubat felaketi sonrası 1 yılda 319 bin konutu teslim etmesi esasen gerçekçi değildi ve Erdoğan’ın 2023 seçim vaadinden ibaretti. 2024’teki tabloya bakıldığında sarsıntı için toplanan paraların, ek vergilerin, kurulan özel fonun, bütçeden ayrılan ödeneklerle ilgili harcamalarda şeffaflık ve hesap verilebilirlik prensibinin daima çiğnendiği görülüyor. Bu husustaki soru ve araştırma önergelerini reddeden iktidar TBMM’ye hesap vermeye de yanaşmıyor.
25 yılda toplanan 42 milyar dolar sarsıntı vergisi diğer yerlere harcandı
17 Ağustos 1999 Marmara ve 12 Kasım 1999 Düzce sarsıntılarının akabinde 26 Kasım 1999 tarihinde yürürlüğe konulan 4481 sayılı kanunla sarsıntı yaralarının sarılması için kimi süreksiz vergiler getirildi. Bu süreksiz vergilerin en değerlisi kamuoyunda ‘ Deprem Vergisi’ olarak isimlendirilen Özel Bağlantı Vergisi (ÖİV) idi. 31 Aralık 2000’de sona ermek üzere 1 yıl için yürürlüğe konulan ÖİV, evvel 31 Aralık 2002’ye, sonra 31 Aralık 2003’e uzatıldı. AKP iktidara gelince 31 Temmuz 2004’te kalıcı hale getirildi.
25 yıldan bu yana cep ve sabit telefon faturaları, dijital platform abonelikleri, kablolu TV yayınları, internet hizmeti faturalarından yüzde 10 oranında ÖİV kesiliyor. 1999’dan bu yana 25 yıldaki ÖİV tahsilatı 2024 sonunda toplam 142 milyar 424 milyon TL’ye ulaştı. Aktüel kurdan karşılığı 42 milyar dolar. ÖİV’de en yüksek tahsilat 37 milyar 550 milyon TL ile 2024’te gerçekleşti. 2025 bütçesindeki ÖİV maksadı 45 milyar 190 milyon TL.
Ecevit sarsıntıya, Erdoğan müteahhitlere ve kendine harcadı
Ecevit’in başında olduğu koalisyon hükümetinin yalnızca zelzele hasarları ve zelzeleye karşı alınacak tedbirlere tahsis ettiği ÖİV gelirleri, Erdoğan tarafından 2006’da sarsıntıya harcanmaktan çıkarıldı. Kamu Mali İdaresi ve Denetim Kanunu’nun 13’üncü hususuna eklenen ‘belirli gelirlerin belli masraflara tahsis EDİLMEMESİ esastır’ cümlesiyle ÖİV bütçeye gelir kaydedilip hazine havuzuna aktarıldı. ÖİV’den gelen milyarların sarsıntıya güçlü konut inşasına, sarsıntı bölgelerinde altyapının güçlendirilmesi ve felaketlerin önlenmesine harcanmasından vazgeçildi. Bunun yerine iktidar müteahhitlerine verilen ihalelere, hazine yerlerinde rezidans ve AVM inşaatlarına, Cumhurbaşkanlığının yazlık-kışlık saraylarıyla VIP uçak filolarına yapılan harcamalara zelzele vergisi de dahil edildi. Meğer 25 yıldır toplanan 42 milyar dolarla zelzele riski olan tüm bölgelerin altyapısı güçlendirilebilir, riskli konutların tümü yenilenebilir, ek olarak 1 milyondan fazla sarsıntıya güçlü yeni konut, işyeri, okul, hastane vb. inşa edilebilirdi. Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek, 2011’deki Van sarsıntısı sonrası gündeme gelen ‘ Deprem vergileri nerede?’ sorusuna ‘Duble yollara harcadık’ karşılığını vermişti.
Halktan toplanan sarsıntı vergisi, Dünya Bankası’ndan borçlanılan zelzele kredisinin 10 katı
Dünya Bankası 6 Şubat zelzelelerinin akabinde geçen yıl Türkiye’ye sağladığı 3 milyar dolar krediye ek olarak 2025’te 1 milyar dolar daha kredi verecek. Hazine ve Maliye Bakanı Şimşek, bu kredinin zelzele harcamalarına önemli katkı sağlayacağını söyledi. Meğer 25 yılda halktan toplanan zelzele vergisi, cep telefonundan, internetten vb. kesilen ÖİV fiyatı, Dünya Bankası’ndan faizle alınan sarsıntı kredisinin 10 kat fazlası olduğu halde farklı maksatlara harcandığı için depremzedeler hala konteynerlerde yaşıyor.
2 yıl evvel kurulan Sarsıntı Fonu kayıp
6 Şubat sarsıntısının akabinde TBMM’ye sevk edilen düzenlemeyle Afet Tekrar İmar Fonu yasalaştırıldı. 21 Mart 2023’te Resmi Gazete’de yayınlanan kanunla faaliyete geçen fon ortadan geçen yaklaşık 2 yıla karşın ortada yok. Yasaya nazaran ‘deprem sonrası yaraları sarmak’ üzere kurulan fon Hazine ve Maliye Bakanlığı’na bağlı hükmî kişi statüsünde. Fakat Bakanlığın resmi web sitesindeki ‘Bağlı Kuruluşlar’ ortasında 2023 Kasım’ında kurulan Aile ve Gençlik Fonu yer alırken Afet Tekrar İmar Fonu yok. Aile ve Gençlik Fonu, Aile Yılı’nda evlilik kredisi dağıtmaya başlarken Zelzele Fonu 6 Şubat’ın ikinci yıl dönümünde sır olmuş durumda. Fonun idaresi, yapısı, işleyişi, kaynaklarına ait yönetmelik geçen yıl 2 Şubat’ta yürürlüğe girdi. Yönetmeliğe göre fon yönetim kurulu Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek’in başkanlığında; Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı, Tarım ve Orman Bakanı, İçişleri Bakanı, Ulaştırma ve Altyapı Bakanı, Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Liderinden oluşuyor.
Yurt içi ve yurt dışından her cins bağış, yardım, hibe ve kredileri kabul edecek fon için ayrıyeten bütçeye ödenek konularak kaynak aktarılacak. Fonun yapacağı harcamalar bağımsız mali kontrol standartlarına uygun olarak denetlenecek ve her 3 ayda bir kontrol sonuçları kamuoyuyla paylaşılacak. Fakat martta iki yıla girecek fonda şu ana kadar ne kadar para biriktiği bilinmiyor. Bağımsız mali kontrol raporları da iki yıldır kamuoyuna açıklanmadı.
11 ayda 212 milyar, 1 ayda 605 milyar TL harcama ve sarsıntı bütçesinde sayı oyunları
Asıl farklı olan bütçedeki sarsıntı harcamaları ve ödenekleriyle ilgili hesap oyunları. 2 trilyonu aşan açıkla tüm vakitlerin bütçe açığı rekorunu kıran 2024 bütçesinde ‘Şehircilik ve Risk Odaklı Bütünleşik Afet İdaresi Programı’ ismi altında 906,5 milyar TL fiyatında ödenek ayrılmıştı. 15 Ocak’ta açıklanan 2024 bütçesi yıllık gerçekleşme sayılarına bakıldığında; 11 ayda bu ödenekten yapılan zelzele harcaması 212,2 milyar TL iken, aralıkta yalnızca bir ayda 605,4 milyar TL birden harcanmış görünüyor.
11 aylık sarsıntı harcamasının üç katının bir ayda yapılması akla ve ekonomik gerçeklere karşıt olduğu üzere bu türlü bir harcamanın fiilen yapılası da imkansız. Kağıt üzerinde yarım trilyondan fazla harcamanın bir ayda yapılmış gösterilmesiyle bütçe açığıyla nakit açığı ortasındaki uçurum telafi edilirken, 605 milyar liranın da mali yılının bitiminde kadük olmaması için daha sonra öbür hedeflerle harcanmak üzere hazinenin emanet hesabına alınıp, kasaya atıldığı anlaşılıyor. 2025 bütçesinde Şehircilik ve Risk Odaklı Bütünleşik Afet İdaresi Programı’na ayrılan ödeneğin 2024’ün yarısına indirilerek 906 milyardan 426 milyar liraya düşürülmesi de ayrıyeten soru işareti.
2024’te bütçeye konulan yaklaşık 1 trilyonluk zelzele ödeneğinin yanı sıra 2023 ve 2024’te ek ve tekrarlanmış vergilerle zelzele için toplanan paraların, 2 yıldır ne yaptığı bilinmeyen zelzele fonundaki kaynakların akıbeti bilinmiyor. Zelzele Fonu kontrol raporları açıklanmıyor. Aylarca kullanılmayan bütçedeki zelzele ödenekleri bir ayda kağıt üzerinde harcanmış gösteriliyor. Binlerce sarsıntı mağduru ise hala konteynerlerde yaşamaya, kendilerine bir yılda teslim edileceği vaat edilen konutları beklemeye devam ediyor.